"...Eskola fundamentuik batez,
eta iskeria re ba sukalden aittuta ikixi det..."

Atal honetan Urretxuko eta Zumarragako hizkeran bokalek eta kontsonanteek dituzten bilakaera fonetikoak dira aztergai. Honela bada, eta beti ere ahozko hizkeran oinarriturik, esandakoa nola esaten den aztertuko da ondoren, hau da, bokalak eta kontsonanteak nola esaten ditugun aztertuko dugu.

Kontsonante herskariak dira ahots-bidearen ixte batez ebakitzen direnak.

Herskarien artean bi talde nagusi aipatuko ditugu: Herskari ahostunak[12] (b,d,g) eta herskari ahoskabeak[13] (p, t, k).

a) Herskari ahostunak:

•  Aldaerak: Bokalen artean bezala, kontsonanteen artean ere aldaerak sortzen dira:

  — Bokal arteko galera:

  Dirudienez hizketa arinak galera hau gerta dadin errazten du, Mikel Olanok bere lanean dioenez, diptongoa eta hiatoa ere sortzeko aukerak ere izan omen dezake eragina galera honetan[14].

  — Bokal arteko b:

  / gaonak/ neillen/ iraazten/ akaatu/ Mendizaalekok/ ootogo/ etxaolia/ auztua

  Kasu batzuetan, "fosilizaturik" bada ere, hitz-mugan ere desagertzen da. Desagertze hau bat zenbatzailea inguruan dela ematen da:

  / pixkaat/ maiñat

  Dena dela, honek ez du esan nahi desagertzea hautazkoa denik, beste askotan ez da desagertzen, eta eutsi egiten dio gune honetan:

  / ibilli/ zabaltzeako/ narruba/ altuba/ labia/ proibittuta/ ordubittardittan/ Euxebio/ gabonak/ gibela/ globoa/ ebali...

  — Bokal arteko d:

  / oolkiak/ daiñ/ eo/ eukinun/ soldau/ bokailloko/ beatzittan/ eatengendun/ ganau/ kazaora/ iiya...

  Zenbaitetan hitz mugan ere desagertzen da. Oraingoan d kontsonantez hasten diren aditz lagunak tartean direla gertatzen da:

  nik uste dut baietz —> nikuste baietz
  narruarekin egiten dituzte —> narruukiñ eitteittue
  buztana hemen ganaduak zera izaten du, euliak kentzeko —> buztana emen ganauk zea iziteo elbik kentzeko

  Hala ere beste zenbait kasutan d kontsonanteak eutsi egiten dio:

  "... landatzeko ilberan esaten due..."
  "... batzu beintzet ustet ilberriñ sartzen diela..."
  "... egurrik geyenak ilberan botatzen dia..."

  — Bokal arteko g:

  etzeon/ deun/ txarraua/ goatu/ eunsentirako/ biun/ lenao/ launik/ allau/ beida/ Zurrantei...

  Hala ere, zenbait adibidetan kontsonanteak iraun egiten du:

  segi/ igual/ ebagi/ negu/ gogua/ Segura/ ogiya/ egurrezkua/ figuriñak/ letxugia/ aragi/ agudo/ egualdiya...

  Kasu bakan batzuetan bada ere, garai bateko hasperenketaren ordez, egun hitz batzuetan g ageri da: legortuta

  — d > r bilakaera:

  edo —> ero
  zaparrada —> zaparrarea
  dirudi —> diruri
  
  

— Metatesiak:

Adibide bakarra bada ere, hiztun guztiek darabilten forma da:

gabe —> bae

•  Ahoskabetzea:

  b,d eta g kontsonanteak zenbait kasutan ahoskabetu egiten dira, p, t eta k bihurtuz. Bilakaera honetan aurretik duten soinuak izaten du eragina. Aztertuko diren inguruneak ondokoak dira: ez + b, d, g eta k, t + b, d, g, z, j. Ondoren ikusiko dugun bezala, bigarren ingurunean hizketa modu azkarrak eragin handia du, ez baita sistematikoki gertatzen. Gainera, ahoskabetzeaz gain kontsonante batzuk desagertu egiten direla ikusi dugu.

  — Ez + b, d, g ingurunea:

  — Ez + b = p

  ez baldin badago —> ezpalinbadao
  ez badauka —> ezpauke
  ez bagenu —> ezpagendun

  — Ez + g = k

  eginez gero —> iñeskio
  ez genuen —> eskendun
  ez ginen —> ezkiñan

  — Ez + d = t (d- aditz laguntzailearen morfema denean)

  ez dakit —> eztait
  ez diagu —> eztiau
  ez dek —> eztek
  ez ditut —> eztittut
  ez dadila —> estailla
  ez dadin —> ezteiñ

  — k, t ondoren beste kontsonante bat suertatzean gertatzen diren aldaketak:

  Orreaga Ibarrak bere Ultzamako hizkeran dioenez, "fenomeno hauek hizkera arinean gertatzen dira, ez sistematikoki eta ingurune guztietan"[15].

Oro har, esan genezake, azken posizioan dauden t eta k kontsonanteak desagertu egiten direla.

— k + b > p:

normalekoak baino —> normalekopaño
dirurik gabe —> diruipae
behinik behin —> beiñipeiñ
bai izaten duk bai —> baiizateepa
zerarik gabe —> zeaipe
guk ez genuen afiziorik baina —> gu eskendun afisioi paño

Beste zenbait kasutan k desagertu egiten da, baina b ez da p bihurtzen:

inor ez duk bizi —> iñor ezte bizi
besteak ba sangratu egiten zian —> beste ba sangrau ittezian
denek batera —> dana batea
gizonek bezala —> gizonezko bezela
nik besteari —> ni bestei

— k + d > d:

ogiak denbora gehiago behar zuen —> ogiya denbora geyo bartzon
hauek dena odolduta edukitzen genituen —> oe dana odolduta eukitzegenduzen
horiek denak —> oi dana
kalabazak ere izugarriak zeuzkeagu —> Kalabazak e izugarri dauzkiau

— k + g > g:

guk geneuzkanak —> gu genduzkanak
hik gaur eramaten duk garia —> I gaur eamaten dek gariya

— k + z > z:

han denak ziren —> an dana zian
zuk zer egin didazu —> zu ze indiazu
nik zer esango diat ba —> nizesangoyapa

— k + j > j:

umeak jazten —> ume jazten
bi anaiak joan ginen —> bi anaya jun giñan

— t+b > p:

nik zer esango diat ba —> ni ze esangoya pa
zenbat ba? —> zenba pa?
zerbait bai —> zerbai pai

— t+b > b:

behintzet batzuk —>beintza batzuk
hamabost bat urte —> amabos bat urte

— t+z >z:

ez dakit zein —> estai zein

— t+n >n:               

ez dakit non —> estaki nun

b) Herskari ahoskabeak:

     Herskari ahoskabeak p, t eta k dira.

• Aldaerak:

  — Kt > t: Erdal maileguetan bi kontsonante ahoskabe jarraian agertzean, bat desagertu egiten da:

  traktore —> tratore
  espektakulo —> espetakulo
  faktura —> fatura

  — p / t: Herskarien alternantzia:

  aipatu —> aittau

  — Metatesiak:

t / p: Bi kontsonante hauek lekuz aldatuta ageri dira hitz honetan:

kapataz —> katapaz

•  Ahostuntzea:

   l eta n ondoren kontsonante herskari ahoskabeak ahostun bihurtzen dira:

  — Orokorki (l, n) + (p, t, k) > (l, n) + (b, d, g) gertatzen da:

  andik/ oindio/iñundik....

  Hala ere, kasu batzuetan n ondorengo t kontsonanteak ahoskabe eusten dio:

  jende —> jente
  hemendik —> emeti [16]

  Antzeko kasua dugu dempora adibidean, honako honetan, jatorrizko herskari ahoskabeak dirau eta. Osterantzean ahostuntzea da nagusi:

  Ango/ amengo/ Mendizaalgo/ Beasaingo/ Beaingo