"...Inork ez zidan esan euskaldun izatea zein nekeza den,
hobe nuela hautatzea Munduko hiritar izatea..."

—R. Ordorika

Aspaldian izan zuten euskal idazleek euskalkien berri, eta baita horri buruz hitz egin ere. Batzuk aipatzearren, XVI. mendean Leizarragak "...bat bederak daki Euskal Herrian kasi etche batetik berzera ere mintzatzeko maneran zer diferentzia eta dibertsitatea den..." zioen bitartean, geroago Axularrek honakoa plazaratu zuen: "...zeren anhitz moldez eta diferentki mintzatzen baitira Euskal Herrian. Nafarroa Garaian, Nafarroa beherean, Zuberoan, Laphurdin, Bizkaian, Gipuzkoan, Alaba–herrian, eta bertze anhitz lekhutan."

Hala ere Larramendi izan zen, Oihenartekin batera, hizkerak sailkatzen hasi zena. Corografía o descripción general de la muy noble y muy leal provincia de Guipúzcoa (1756) liburuan sei euskalki bereizi zituen: zuberera, lapurtera, bizkaiera, nafarrera, arabera eta gipuzkera. Azken hau bi euskalkitan banatu zuen. Zenbait ezaugarri eman ondoren, Goyerri eta Beterri izenak erabili zituen banaketa egiteko.

—Loucien Bonaparteren Euskalkien Mapa—

Dena dela, euskal dialektologiaren esparruan aurrerapen handienak XIX. mendean heldu zitzaizkigun, Luis Luciano Bonaparte printzearen eskutik. Oraintsu arte erabili den euskalkien banaketa egin zuen Bonapartek. Bere ikerketarako lankide batzuk izan zituen, eta horien zeregina zen doktrinak, Bibliako pasarteak eta beste mota bateko itzulpenak bakoitzak bere hizkeraz egitea. Horrela, euskararen lurraldea osatzen zuten hirurogei bat herri eta bailaratako testu idatziak lortu zituen.

Lan horietatik lortutako informazioa konprobatzeko, zenbait bidaia egin zituen (1856, 1857, 1866, 1867, 1869). Lehenengo biak mugak finkatzeko erabili zituen, eta ondorengo hirurak euskalkiak bereizteko. Sailkapen lan honetarako lau saio burutu zituen: lehenengoa 1861–63 bitartean, bigarrena 1864–65 urteetan, hirugarrena 1866–68 tartean eta azkena 1869an egin zuen. Ondorioz, Euskal zazpi probintzien mapa, euskararen gaurko mugak erakusten direlarik; eta dialekto, azpidialekto eta hizkera desberdinekin lana aurkeztu zuen.

Gipuzkoan hitz egiten den hizkerak zenbait aldaketa izan ditu saio batetik bestera. Hasieran ez zuen Burunda ingurua gipuzkeratzat hartzen, eta Irun eta Hondarribia bai. Bigarren saioan Burundako hizkera gehitu zion, hirugarren bidaian gipuzkerak ez zuen aldaketarik izan, eta azken saioan, laugarrenean, gipuzkerari honako azpisailkapena egin zion:

• Iparraldekoa:

  • Hernani

  • Tolosa

  • Azpeitia
    
    

• Hegoaldekoa:

• Zegama
  
  

• Nafarroakoa:
  

• Burunda

• Etxarri Aranaz

Lan honetan aztergai ditugun herriak, Azpeitiko taldean sartu zituen Bonapartek, baina Zegamako hizkeraren muga, oso gertu, Legazpi eta Urretxu-Zumarraga artean jarri zuen.

Azkuek sailkapen horri zenbait aldaketa egin zizkion: erronkariera euskalkitzat jo, mendebaleko eta ekialdeko behe-nafarrerak bakar batean bildu, baita iparraldeko eta hegoaldeko nafarrera garaiak ere. Azken finean, gure inguru honek ez zuen aldaketarik jasan.

Gerhard Bärh euskaltzale alemaniarrak ere, Bonaparteren lana oinarri zuela, Flexiones verbales de uso actual en Legazpia (Goyerri) lanean honako hau dio:

Beraz, herri hauetako hizkera Azkoitiko taldean sartzen zuen.

Sailkapen hori Yrizarren lanarekin aldatu zen. Bonapartek Azpeitiko hizkeran sailkatu zituen Zumarragako eta Urretxuko hizkerak (Aginaga auzoa barne), Zegamako hizkeran sartu zituen Pedro de Yrizar azkoitiarrak. Aldaketa egiteko arrazoi nagusia, hizkera horrek aditzaren morfologian Zegamako hizkerarekin duen parekotasuna da.[1] Ondorengo mapak Yrizarrek proposatutako aldaketa erakusten du.

 

—Goierriko hizkera - Yrizarrek egindako proposamena —

Ikus daitekeenez orain arteko azterketek Bonaparteren sailkapena oinarritzat zuten, eta hala izan da oraintsu arte. Koldo Zuazok 1998. urtean Bonaparteren lana aldatu zuen banaketa berria aurkeztu zuen. Aldaketa nagusienak, terminologia mailakoez gain (mendebaleko euskara, erdialdeko euskara, nafar–lapurtera, nafarrera eta ekialdeko nafarrera, eta zuberera izendatzen ditu), Burundako hizkerari, Nafarroako mendebaleko hizkerei, eta tarteko hizkerei dagozkienak dira. Burundako hizkera tarteko hizkera dela dio, Nafarroako mendebaleko hizkerak erdialdeko euskararen barne kokatzen ditu, eta tarteko hizkeratzat ditu Debabarreneko Mutrikukoa, Mendarokoa eta Elgoibarkoa (orain arte gipuzkeraren barne zirenak).

Gipuzkerari helduz, Koldo Zuazok, banaketa bikoitza egitea proposatu zuen: Iparra/hegoa batetik, eta sartaldea/sortaldea bestetik.

Hona hemen Koldo Zuazok aurkezten duen euskalkien banaketa:

Argitaratu berri duen azken lanean, Koldo Zuazok Gipuzkera osatzen duten azpieuskalkien sailkapena egiten du. Zuazoren arabera gipuzkera hiru azpieuskalkik osatuko lukete: erdiguneko azpieuskalkia, sortaldekoa eta sartaldekoa. Lehenengoa Beterri eta Tolosaldean hitz egiten dena litzateke, bigarrena Oiartzun, Hondarribia eta Irun biltzen dituena, eta azkena Goierrin eta Urolaldean hitz egiten dena. Nortasun beteko hizkera omen da Goierrikoa, baina gainerako eskualdeekiko loturak ere ba omen ditu:

 

"... Dena dela, Goierri ere ez dago Gipuzkoako gainerako eskualdeetatik erabat bereizita. Gaur egun, behinik behin, Abaltzisketak eta Ikaztegietak egiten dute Goierri eta Tolosaldearen arteko lotura, eta Urretxuk eta Zumarragak, berriz, Goierri eta Urolaldearen artekoa." (Zuazo, K.Euskalkiak herriaren lekukoak. 138.orria)

 

Zuazoren arabera bi herri hauetako hizkerak Goierriko hizkera eta Urolaldekoa lotuko lituzke.

 

Bukatzeko, Jose Luis Ugarte Garrido legazpiarrak ere, bere Urretxu eta Zumarragako toponimia  lanean, hizkuntza irizpideak aipatzen dituen atalean, Urretxun eta Zumarragan  bokalek Goierrin ez bezala jokatzen dutela dio.[2] Hori azaltzeko hiatoetan tartekatu ohi diren kontsonante epentetikoen auzia darabil.

—Koldo Zuazoren Euskalkien Mapa—

Urretxuri eta Zumarragari buruz ari garenez, eta dialektologia hizpide izanik, Aita Kandido Izagirreri ere lekua egin behar diogu lan honetan.

Kandido Izagirre (1913–1967) Urretxuko Ipeñarrieta baserrian jaio zen, baina Arantzazuko santutegian eman zituen bere urterik onenak, Latin-irakasle (1937-1949, 1952-1965), eta Erretoreorde ere izan zelarik (1945-1949, 1952-1958); aldi batez, baita Foruako Erretore ere (1949-1952). Hala ere, Kandidok zuen zaletasunik handiena euskara zen, eta horren adierazgarri dira utzi dizkigun lanak. Hona hemen argitaratu diren hainbat lan: Erronkariko euskal–ondakin batzuk; Iztegirako gaiak; Altsasuko euskeraren gai batzuk; Tolosako euskeraren iztegirako gaiak; Oñatiko liñagin iztegitxoa; Notas lexicográficas; Antzuolako euskera; Ultzamako euskeraren gai batzuk, eta ezagun egin duen El vocabulario vasco de Aranzazu – Oñate y zonas colindantes. Lan hauek Anejos del Anuario del Seminario de Filología Vasca "Julio de Urquijo", Boletín de la Real Sociedad Vascongada de los Amigos del País, eta Euskera aldizkarietan argitaratu zituen.

Goian aipaturiko lan hauei beste bi gehitu behar zaizkie. Batetik Aita J.M. Zabalari buruz egindako saiakera bat Frantziskotar teologi ikasleen aldizkarian 1935. urtean argitaratu zuena, eta bestetik "Lo que los predicadores podrían contribuir a los estudios vascológicos" izeneko artikulua, Cantabria Franciscana aldizkarian 1961. urtean argitaratu zuena. Bertan, euskararen egoeraren azterketa labur bat egiten du, eta erlijio munduan aritzen direnek euskararen alde egindako lanak aipatzeaz gain, aurrerantzean nola joka dezaketen adierazten digu ("Izan gaitezen gu ere erleak bezela" esaldi honekin ematen dio amaiera artikulu honi).

Kandidok zuen lan metodologiari buruzko berri bere lagun min izan zen Aita Julian Alustizak eman digu, eta haren esanetan igandero, meza bukatu ondoren, "Arantzazuko zaharrak" biltzen omen zituen Ikastetxe zaharreko atarian, eta han aurrez prestaturiko galdeketa egiten zien. Datuak, hasieran arkatzez jasotzen omen zituen, baina aurrerago magnetofoia ere erabili omen zuen.

—Kandido Izagirre—

Julian Alustizak adierazi zigunez, Kandidoren ardura nagusia hitzak ziren, eta azken aldian garrantzia handia azentuari eman omen zion. Dirudienez, Julian eta biak, Erronkarira egindako bidaiaren ondoren, liluraturik etorri ziren bertako hizkerak zuen azentuarekin, eta bidaia horren ondorioa omen zen azentuarekiko grina hori. Julian Alustizaren esanetan Kandidok oso zuen maite euskara, eta hizkuntza horren atzerakadak min handia egiten omen zion. Hona hemen Aita Alustizaren hitzetan Arantzazuko San Juan baserria hustu zenean nahigabez beterik esan zuena: "Gaztelu bat gutxiago euskerarentzat".

Harrigarria dirudien arren, etxeko euskarari buruz ez zuen ezer askorik argitaratu, elkarrizketetan bere senideek adierazi digutenez, urtero egin ohi zituen bixitetan galdera asko egiten zizkien, eta apunte asko jaso omen zuen. Dena dela, goian aipaturiko Notas lexicográficas eta Iztegirako gaiak lanetan, Antzuolan jasotako hainbat hitz biltzen ditu, eta zenbaitetan hitz horiei Urretxuko baliokideak jartzen dizkie.

 

---