Urretxu eta Zumarragako Euskara

Urretxu eta Zumarragako Euskara
	Hitzaurrea
	Sarrera
	Metodologia

Atalak
	Fonetika-Fonologia
	Azentua
	Izenaren Morfologia
	Aditzaren Morfologia
	Sintaxia
	Lexikoa

Dokumentuak
	Elkarrizketak
	Argazkiak
	Bibliografia

Aditzaren Morfologia

1.- Aditz taulak

Atal hau osatu ahal izateko Kaxiano Izagirre, Joxe Leunda, Euxebio Betegi urretxuarrak, eta Mª Dolores Madina eta Lurdes Ormazabal zumarragarrak izan ditut laguntzaile. Aldez aurretik eskertu nahi nieke egin duten ahalegina.

1.1 Zenbait ohar:

Aditz taulak izeneko atal hau bi sail nagusitan banauta dago: aditz laguntzaileari dagokiona eta aditz trinkoari dagokiona.

Aditz laguntzaileari dagokionez, nahiz eta aditz taulek sistema koherente baten itxura eman, ez da hori eguneroko jardunean gertatzen dena. Hiztunek adizki kopuru txikia erabiltzen dutela esan beharra dago. Indikatibozko adizkiak erabiltzen dituzte gehien bat (testuak begiratu besterik ez dago horretarako. Gutxitan aurkituko ditugu, esate baterako, ahalerazko edo subuntiboko adizkiak), eta gainerakoek erabilera oso urria dute. Horrez gain, indikatibozko adizki ez diren horiei buruzko galderak egitean, zalantza izan dute berriemaleek; eta askotan espero den aditza erabili beharrean, beste aditz denbora bat erabiliz erantzuen dute, edo itzulika eginez.

Bestalde, taulak osatze aldera, zenbaitetan Pedro Irizarrek bildutako adizkiak ere sartu ditugu tarteka.

Aditz trinkoei dagokienez, indikatiboko adizkiak jaso ditugu gehien bat (nahiz eta tarteka baldintzari eta ondorioari dagozkien adizki solteak agertu diren). Gainera, zenbaitetan lehenaldiko adizkiak emateko ere arazoak izan dituzte berriemaleek, ohikoena aditz perifrastikoa erabiltzea baita.

Bukatzeko, tauletan agertzen diren adizkiak orokorrean erabiltzen direnak lirateke, horiek isladatzen saiatu gara behintzat. Aldaerak oharretan sartu ditugu. Noiz behinka hutsuneak ere agertzen dira, baina ez adizki horiei buruz galderarik egin ez dugulako, berriemaleek zailtasunak izan dituztelako baizik.

1.2 Aditz taulak:

Aditz Laguntzailea

Aditz Trinkoa

Ondorengo tauletan jasotako adizkiak orainaldikoak eta lehenaldikoak dira:

NOR-NORK - Indikatiboa - Forma sinpleak

		NI	HI	HURA	GU	ZU	ZUEK	HAIEK
NIK	ORAIN	__	aut	det	__	zaittut	zaittuet	dittut
NIK	LEHEN	__	indutean/ indutenan	non	__	zinduztan [6]	nizuen	nittun
HIK	ORAIN	nauk/ naun	__	dek/den	gaittuk/n	__	__	dittuk/ dittun
HIK	LEHEN	nittuan/ nittunan [7] ian [10]	__	uan/unan	genduztean/ genduztenan	__	__	ittuan/ ittunan
HARK	ORAIN	nau	au	do	gaittu	zaittu	zaittue	dittu
HARK	LEHEN	nindun	induan/ ittunan	zon	genduzten	zendutzen	zenduzten	zittun
GUK	ORAIN	__	auu	deu	__	zaittuu	zaittueu	dittuu
GUK	LEHEN	__	ginduztean	gendun	__			gendutzen
ZUK	ORAIN	nazu	__	dezu	gaittuzu	__	__	dittuzu
ZUK	LEHEN	ziazun	__	zendun		__	__	zenuzten
ZUEK	ORAIN	nazue	__	dezue	gaittuzue	__	__	dittuzue
ZUEK	LEHEN	ziazuen	__	zenduen		__	__	zenduztien
HAIEK	ORAIN	naue	aue	due	gaittue	zaittue	zaittue	dittue
HAIEK	LEHEN	ninduen	indutean [14]	zuen	genduzten	zenduzten	zenduzten	zittuen

NOR-NORK - Indikatiboa - Forma alokutiboak

		NI	HURA	GU	HAIEK
NIK	ORAIN	__	diat/ diñat	__	datuat [8] zetunat [9]
NIK	LEHEN	__	nian/niñan	__	niatuan
HARK	ORAIN	neok/ naun	dik/n	gaittuk/n	zetuk/ zetun [11]
HARK	LEHEN	ninduan/ nittunan	zian/ziñan	genduztean/ genduztenan	zatuan
GUK	ORAIN	__	diau [12]/diñau	__	zetuau [13]
GUK	LEHEN	__	genduan/ giñunan	__	genduztean
HAIEK	ORAIN	nauek	die/diñe	gaittuek/ gaittune	diatue [15]
HAIEK	LEHEN	ninduen	zien/ziene	genduztean	zatuen [16]

NOR-NORK - Baldintza - Forma sinpleak

	NI	HI	HURA	GU	ZU	ZUEK	HAIEK
NIK	__		banu	__			banittu
HIK		__	bauan		__	__	baittuan
HARK	banittu		balo	baginduzte			balittu
GUK	__		bagendu	__			baginduzte
ZUK		__	bazendu	bazendu	__	__	bazinduzte
ZUEK	bazendue (ni)	__	bazendue	baginduzte	__	__	bazenduztie
HAIEK			balue	baginduzte		bazinduztie	balittue

NOR-NORK - Hipotetikoa - Forma sinpleak

	NI	HI	HURA	GU	ZU	ZUEK	HAIEK
NIK	__	induket	nuke	__	nizuke	nizueke	nuzke
HIK	iakek	__	uke	ginduzkek	__	__	uzke
HARK	niñuke liake	induke	luke	genduzke	zenduzke		littuzke
GUK	__	genduzke	genduke	__	genduke zuri	genduke zuei	genduzke
ZUK	ziazuke	__	zenduke	zenduke (gu)	__	__	zenduzke
ZUEK	ziazueke	__	zendukie	zenduke (guri)	__	__
HAIEK	niñueke	induzke	lukie	genduzke	zenduzke		littuzkie

NOR-NORK - Hipotetikoa - Forma alokutiboak

	NI	HURA	GU	HAIEK
NIK	__	nikik/ niken	__	nituzke
HARK	liakek	likik/ liken	genduzkek	littuzkek
GUK	__	gendukik/ gendukiñan	__	genduzkik
HAIEK		lukie	ginduzke	littuzkiek

NOR-NORK - Ahalera - Forma sinpleak

		NI	HI	HURA	GU	ZU	ZUEK	HAIEK
NIK	ORAIN	__	yeikiat	deiket	__	deikizut	deikizuet	daizket
NIK	LEHEN	__	neikian	neiken	__	neikizun	neikizuen	neizken
HIK	ORAIN	naikek	__	daikek daiken		__	__	deizkek deizken
HIK	LEHEN	eikian	__	eiken eikenan		__	__	eizkean eizkenan
HARK	ORAIN	naike	yaikik	deike	gaizke	deikizu	deikizue	deikie
HARK	LEHEN	neiken	eikian	zeiken	gendeizken	zeikizun	zeikizuen
GUK	ORAIN	__		deikeu	__		deikizueu	deizkeu
GUK	LEHEN	__		gendeiken	__		gendiuken	gendeizken
ZUK	ORAIN	deikiazu	__	deikezu		__	__	deizketzu
ZUK	LEHEN	zeikiazun	__	zeikezun		__	__	zeizketzun
ZUEK	ORAIN	naikezue	__	deikizue		__	__	deizketzue
ZUEK	LEHEN	zeikezuen	__	zeikezuen		__	__	zeizketzuen
HAIEK	ORAIN	deikie		deikie	deikiue			daizkie
HAIEK	LEHEN	zeikien		zeikien	zeikiuen			zeizkien

NOR-NORK - Ahalera - Forma alokutiboak

		NI	HURA	GU	HAIEK
NIK	ORAIN	__	deikeat zeikenat	__	deizkiat deizkiñat
NIK	LEHEN	__	neikian neikiñan	__	neizkian neizkiñan
HARK	ORAIN	yaikek	daikik xeikean	geikek	daizkik/ daizkiñ
HARK	LEHEN			geinkian	zeizkian [17]/ zeizkiñan
GUK	ORAIN	__	yeikiau/ zeikenau	__	deizkiau/ deizkiñau
GUK	LEHEN	__	gendeikian	__	gendeizkian gendeizkiñan
HAIEK	ORAIN	deikiek	zeikiek [18]/ zeikiene	deikiuk	daizkie zeizkene
HAIEK	LEHEN	xeikaen	zeikien	zeikiuan	xeizkien

NOR-NORK - Agintera - Forma sinpleak

	NI	HI	HURA	GU	ZU	ZUEK	HAIEK
NIK	__			__
HIK	nauk/naun	__	zak/zan	gaitzek/gaitzen	__	__	itzek/itzen
HARK			dailla	gaitzala			daitzela
GUK	__			__
ZUK	nazu	__	-izu	gaittezu	__	__	itzatzu
ZUEK	nazue	__	-izue	gaittuzue	__	__	itzezue
HAIEK	naiala		daiela	gaiztela			daitzela

[6] Batzuetan nizun ere ageri da.

[7] Lehenaldiako adizki hauek Irizarren lanetik bildu ditugu, baliagarri direlakoan.

[8] yatuat erako adizkiak ere ezaguna dira, Urretxuko Mendieta aldean batez ere. Bestalde, ditxiñat ere jaso dugu.

[9] Irizarrek jasotako adizkia.

[10] Irizarek nittuan/nittunan adizkiak bildu zituen. Guk egindako galdeketen erantzunak, aldiz, aditz sistema aldatzeko joera erakusten du.

[11] Irizarren Morfologia del verbo auxiliar guipuzcoano liburuik jasoa.

[12] yau

[13] zetunau jaso zuen Irizarrek.

[14] Irizarrek ittuen eta ittuenan adizkiak jaso zituen.

[15] zetue/zetune jaso zituen Irizarrek.

[16] xatuen

[17] xeizkian

[18] yeikiek

Zintzo-Mintzo Euskaltzale Elkartea

Labeaga 12, behea.
20700 Urretxu (Gipuzkoa - Euskal Herria).
Telefonoa: (+34) 943036474

e-posta: zm@euskalnet.net