Urretxu eta Zumarragako Euskara

Urretxu eta Zumarragako Euskara
	Hitzaurrea
	Sarrera
	Metodologia

Atalak
	Fonetika-Fonologia
	Azentua
	Izenaren Morfologia
	Aditzaren Morfologia
	Sintaxia
	Lexikoa

Dokumentuak
	Elkarrizketak
	Argazkiak
	Bibliografia

Aditzaren Morfologia

1.- Aditz taulak

Atal hau osatu ahal izateko Kaxiano Izagirre, Joxe Leunda, Euxebio Betegi urretxuarrak, eta Mª Dolores Madina eta Lurdes Ormazabal zumarragarrak izan ditut laguntzaile. Aldez aurretik eskertu nahi nieke egin duten ahalegina.

1.1 Zenbait ohar:

Aditz taulak izeneko atal hau bi sail nagusitan banauta dago: aditz laguntzaileari dagokiona eta aditz trinkoari dagokiona.

Aditz laguntzaileari dagokionez, nahiz eta aditz taulek sistema koherente baten itxura eman, ez da hori eguneroko jardunean gertatzen dena. Hiztunek adizki kopuru txikia erabiltzen dutela esan beharra dago. Indikatibozko adizkiak erabiltzen dituzte gehien bat (testuak begiratu besterik ez dago horretarako. Gutxitan aurkituko ditugu, esate baterako, ahalerazko edo subuntiboko adizkiak), eta gainerakoek erabilera oso urria dute. Horrez gain, indikatibozko adizki ez diren horiei buruzko galderak egitean, zalantza izan dute berriemaleek; eta askotan espero den aditza erabili beharrean, beste aditz denbora bat erabiliz erantzuen dute, edo itzulika eginez.

Bestalde, taulak osatze aldera, zenbaitetan Pedro Irizarrek bildutako adizkiak ere sartu ditugu tarteka.

Aditz trinkoei dagokienez, indikatiboko adizkiak jaso ditugu gehien bat (nahiz eta tarteka baldintzari eta ondorioari dagozkien adizki solteak agertu diren). Gainera, zenbaitetan lehenaldiko adizkiak emateko ere arazoak izan dituzte berriemaleek, ohikoena aditz perifrastikoa erabiltzea baita.

Bukatzeko, tauletan agertzen diren adizkiak orokorrean erabiltzen direnak lirateke, horiek isladatzen saiatu gara behintzat. Aldaerak oharretan sartu ditugu. Noiz behinka hutsuneak ere agertzen dira, baina ez adizki horiei buruz galderarik egin ez dugulako, berriemaleek zailtasunak izan dituztelako baizik.

1.2 Aditz taulak:

Aditz Laguntzailea

Aditz Trinkoa

NOR-NORI-NORK - Indikatiboa - Forma sinpleak

		NIRI	HIRI	HARI	GURI	ZURI	ZUEI	HAIEI
NIK	ORAIN	__	diat/diñat	diot	__	dizut	dizuet	diet
NIK	LEHEN	__	nian/niñan	nion	__	nizun	nizuen	nien
HIK	ORAIN	diak/iaken	__	diok/dion	diuk/diun	__	__	diek/dien
HIK	LEHEN	zian/eanan	__	ioan/ionan	iuan/iunan	__	__	ieken/ienan
HARK	ORAIN	ditt	dik/diñ	dio	diu	dizu	dizue	die
HARK	LEHEN	zian	zian/ziñenan	zion	ziun	zizun	zizuen	zien
GUK	ORAIN	__	diau/diñau	diou	__	dizuu	dizueu	dieu
GUK	LEHEN	__	ginduan/giñunan	gendiun	__	gendizun	gendizuen	gendien
ZUK	ORAIN	diazu	__	diozu	diuzu	__	__	diezu
ZUK	LEHEN	ziazun	__	ziozun		__	__	ziezun
ZUEK	ORAIN	diazue	__	diozue		__	__	diezue
ZUEK	LEHEN	ziazuen	__	ziozuen		__	__	ziezuen
HAIEK	ORAIN	die	die/diñe	die		dizue	dizue	die
HAIEK	LEHEN	zien	zien/ziene	zien		zizuen	zizuen	zien

NOR-NORI-NORK - Indikatiboa - Forma alokutiboak

		NIRI	HARI	GURI	HAIEI
NIK	ORAIN	__	zoat/zonat	__	zieat zienat
NIK	LEHEN	__	nioan/nionan	__	niean nienan
HARK	ORAIN	ziak	ziok/zion	ziuk/ziun	ziek/zien
HARK	LEHEN	zian [26]	zioan/zionan	ziun/ziunan	zien/zienan
GUK	ORAIN	__	zoau/ zionau	__	zoau/ zienau
GUK	LEHEN	__	gendiuan/ giñonan	__	gendiuan giñenan
HAIEK	ORAIN	die/diñe	ziek/ziene	ziuek/ziuen	ziek/ziene
HAIEK	LEHEN	zien/zienan	ziean/zioenan	ziuen/ziuenan	zien/zienan

NOR-NORI-NORK - Baldintza - Forma sinpleak

	NIRI	HIRI	HARI	GURI	ZURI	ZUEI	HAIEI
NIK	__	bania	banio	__	banizu	banizue	banie
HIK	baian	__	baioan	baiuan	__	__	baiean
HARK	balit	balia	balio	baliu	balizu/bazizun	balizue	balie
GUK	__		bagendiu	__			bagendiu
ZUK	baziazu	__	baziozu	bazendu	__	__	baziozu
ZUEK	bazendue	__	baziozuen	bazendue	__	__	baziezun
HAIEK	balie	balie	balie	baliue	bazizun	balizue	balie

NOR-NORI-NORK - Hipotetikoa - Forma sinpleak

	NIRI	HIRI	HARI	GURI	ZURI	ZUEI	HAIEI
NIK	__		nioke	__	nizuke	nizukie
HIK		__			__	__
HARK	liake		lioke	liuke	lizuke	lizukie	lieke
GUK	__	gendiukek	gendiuke	__	gendizuke	gendizueke	gendiuke
ZUK	ziazuke	__	zendioke	ziuzuke	__	__	ziezuke
ZUEK	liazueke	__	liozueke	ziuzueke	__	__	zendukie
HAIEK	lieke		lieke	-go ziun	lizuke	zizueke	lieke

Kasu batzuetan “z" pluralgilearen marka ageri da:

haiek – hari – haiek: liezke/liezkek

haiek – haiei – haiek: liezke

NOR-NORI-NORK - Ahalera - Forma sinpleak

		NIRI	HIRI	HARI	GURI	ZURI	ZUEI	HAIEI
NIK	ORAIN	__	daikiat	deikiot	__	daikizut	daikizuet	daikiet
NIK	LEHEN	__	neikian [27]	neikion	__	neikizun	neikizuen	naikien
HIK	ORAIN	daikiak	__	daikiok	daikek	__	__	daikiek
HIK	LEHEN	eikian [30]	__	eikioan [31]	eiken	__	__	eikean
HARK	ORAIN	daike	daikik	daikio	deikiu	daikizu	daikizue	daikie
HARK	LEHEN	zeiken	zeikean [33]	zeikion	zeikiun	zeikizun	zeikizuen	zeikien
GUK	ORAIN	__	daikiau	daikegu	__	deikizugu	daikeu	daikiegu
GUK	LEHEN	__	gendeikiuan	gendeikiun	__	gendeikizun	gendeikiun	gendeikiun
ZUK	ORAIN	daikiazu	__	daikiozu	daikezu	__	__	deikiezu
ZUK	LEHEN	zeikiazun	__	zeikiozun	zeikezun	__	__	zeikiezun
ZUEK	ORAIN	deikiazue	__	daikiozue	deikiuzue	__	__	deikiezue
ZUEK	LEHEN	zeikiazuen	__	zeikiozuen	zeikiuzuen	__	__	zeikiezuen
HAIEK	ORAIN	daikie	deikie	daikie	deikiue	daikizue	daikizue	daikie
HAIEK	LEHEN	zeikien	zeikien [39]	zeikien	zeikiuen	zeikezuen	zeikizuen	zeikien

NOR-NORI-NORK - Ahalera - Forma alokutiboak

		NIRI	HARI	GURI	HAIEI
NIK	ORAIN	__	zeikioat	__	daikiet
NIK	LEHEN	__	neikioan [28]	__	naikien [29]
HARK	ORAIN	zeikiak	zeikiok	zeikiuk	daikie
HARK	LEHEN	zeikian [32]	zeikion [34]	zeikiun [35]	zeikien [36]
GUK	ORAIN	__	zeikeau	__	zeikeau
GUK	LEHEN	__	gendeikiuan	__	gendeikiuan [37]
HAIEK	ORAIN	zeikik	zeikiek	zeikiuek	zeikiek
HAIEK	LEHEN	zeikiean [38]	zeikien [40]	zeikiuen [41]	zeikien [42]

NOR-NORI-NORK - Subjuntiboa - Forma sinpleak

	NIRI	HIRI	HARI	GURI	ZURI	ZUEI	HAIEI
NIK	__	daiaten	daioten	__	daizuten		daiean
HIK		__			__	__
HARK				daiun
GUK	__		daiogun	__			daiegun
ZUK	daiazun	__			__	__
ZUEK		__		daiuzuen	__	__
HAIEK

Gainontzeko kasu guztietan –TZEKO forma erabili du subjuntiboa erabili beharrean

NOR-NORI-NORK - Agintera - Forma sinpleak

	NIRI	HIRI	HARI	GURI	ZURI	ZUEI	HAIEI
NIK	__	daiaten	daioten	__	daizuten		daiean
HIK	yak	__	iok	yuk	__	__	yek
HARK	daiala	daiala	daiola	daiula	daizula	daizuela	daiela
GUK	__		daiogun	__			daiegun
ZUK	iazu	__	iozu	iuzu	__	__	iezu
ZUEK	iazue	__	iozue	iuzue	__	__	iezue
HAIEK	daiela	daiela	daiela	daiula	daizuela	daizuela	daiela

[26] Irizarrek lehenaldirako zian/zianan bildu zuen.

[27] yeikiat - neikian

[28] yeikioat - neikioan

[29] yeikeat - ñeikean

[30] deikiak - yeikian

[31] yeikiok - yeikioan

[32] yaikik - xeikian

[33] deikik - xeikian

[34] yaikiok - xeikioan

[35] yaikuk - xeikiuan

[36] yaikiek - xeikiean

[37] yeikiuk - gendiekean

[38] yaikiek - xeikiaen

[39] deikie - zeikien

[40] yeikiek - xeikean

[41] yeikiuk - xeikiuen

[42] yeikiek - xeikian

Zintzo-Mintzo Euskaltzale Elkartea

Labeaga 12, behea.
20700 Urretxu (Gipuzkoa - Euskal Herria).
Telefonoa: (+34) 943036474

e-posta: zm@euskalnet.net